تصویب قانون جدید مالیات “قانون مالیات بر سوداگری و سفته‌بازی”، یکی از بنیادی‌ترین اصلاحات در نظام مالیاتی ایران است. برخلاف تصور اولیه، هدف اصلی این قانون صرفاً افزایش درآمدهای مالیاتی دولت نیست، بلکه یک ابزار تنظیم‌گر اقتصادی است که به دنبال دستیابی به اهداف کلان‌تری همچون مهار سوداگری‌های مخرب، کاهش نوسانات شدید در بازارهای کلیدی، هدایت سرمایه‌ها به سمت بخش‌های تولیدی و افزایش شفافیت در مبادلات اقتصادی است.
جوهر اصلی این قانون جدید مالیات، اخذ مالیات از “عایدی سرمایه” است؛ یعنی سودی که اشخاص از تفاوت میان قیمت فروش و قیمت خرید یک دارایی به دست می‌آورند. یکی از عادلانه‌ترین و مهم‌ترین ویژگی‌های این قانون، تعریف مفهوم “قیمت خرید تعدیل شده” در ماده ۱۱ است. بر این اساس، قیمت خرید دارایی با توجه به “شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی” که توسط مرکز آمار ایران اعلام می‌شود، به‌روزرسانی شده و مالیات تنها بر سود واقعی و مازاد بر تورم تعلق می‌گیرد. این سازوکار از سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت که ارزش دارایی را در برابر تورم حفظ می‌کنند، حمایت می‌کند.
در ادامه، قواعد قانون جدید مالیات حاکم بر هر یک از بازارهای هدف به تفصیل تشریح می‌شود.
1. بازار املاک و مستغلات
بازار مسکن به دلیل اهمیت راهبردی در سبد هزینه و دارایی خانوارها، با نگاهی حمایتی و در عین حال تنظیم‌گرانه در این قانون جدید مالیات مورد توجه قرار گرفته است. هدف اصلی، تفکیک قائل شدن میان نیاز مصرفی و فعالیت‌های سوداگرانه است.
دارایی‌های مشمول و قاعده کلی بازار ملک
بر اساس بند ۱ ماده ۴۶ قانون جدید مالیات انتقال “عین” یا “حق واگذاری محل” برای کلیه املاک با انواع کاربری (مسکونی، تجاری، اداری، کشاورزی، زمین و…) مشمول مالیات بر عایدی سرمایه می‌شود. قاعده کلی آن است که سود حاصل از فروش این دارایی‌ها، پس از کسر تورم، مشمول مالیات می‌گردد.
معافیت‌های گسترده برای حمایت از مصرف‌کننده نهایی (ماده ۴۷)
قانون‌گذار برای جلوگیری از فشار مالیاتی بر خانوارهایی که برای تأمین نیاز سکونتی خود اقدام به معامله ملک می‌کنند، معافیت‌های مهمی را وضع کرده است:
- معافیت اصلی (شرط تک‌مالکیتی): مهم‌ترین معافیت قانون به “ملک مسکونی” تعلق دارد. انتقال یک واحد مسکونی توسط شخص غیرتجاری (بالای ۱۸ سال) به شرطی که دوره تملک آن بیش از دو سال باشد و شخص انتقال‌دهنده و همسر وی در لحظه فروش، مالک ملک مسکونی دیگری نباشند، به طور کامل از این مالیات معاف است.
- تسهیلات ویژه برای سرپرست خانوار: این شرط برای سرپرستان خانوار تسهیل شده است. ایشان حتی در صورت مالکیت یک واحد مسکونی دیگر، همچنان می‌توانند از معافیت فوق برای فروش ملک خود بهره‌مند شوند. همچنین، شرط دوره تملک دوساله، برای سرپرست خانوار در هر پنج سال، یک بار قابل چشم‌پوشی است.
- معافیت جایگزینی (حمایت از تبدیل به احسن): اگر فردی ملک مسکونی جدیدی خریداری کند، قانون به او تا یک سال کامل فرصت می‌دهد تا ملک قبلی خود را (که واجد شرایط معافیت بوده) بدون پرداخت هیچ‌گونه مالیات بر عایدی سرمایه به فروش برساند.
- معافیت اراضی کشاورزی: انتقال کلیه اراضی با کاربری کشاورزی (اعم از باغ و زمین زراعی) که خارج از محدوده شهری قرار دارند، در صورتی که دوره تملک آن‌ها بیش از سه سال باشد، از مالیات معاف است.
- سایر موارد: انتقال به صورت قهری (ارث)، انتقال بلاعوض (مانند هبه و وقف) و برخی موارد خاص دیگر نیز مشمول این مالیات نمی‌شوند.
2. بازار خودرو
منطق قانون جدید مالیات در بازار خودرو شباهت بسیاری به بازار مسکن دارد و بر تفکیک میان مصرف‌کننده واقعی و دلالان کوتاه‌مدت استوار است.
دارایی‌های مشمول و قاعده کلی بازار خودرو
طبق بند ۲ ماده ۴۶، انواع “خودروی سواری دارای شماره انتظامی (پلاک) شخصی” مشمول این قانون هستند. سود حاصل از فروش این خودروها مشمول مالیات می‌شود و دوره نگهداری کوتاه‌تر، نرخ مالیات بالاتری را به همراه خواهد داشت.
معافیت‌های مصرف‌کننده محور (ماده ۴۷)
- معافیت اصلی (شرط تک‌خودرویی): انتقال یک خودروی سواری توسط شخص غیرتجاری بالای ۱۸ سال، به شرطی که دوره تملک آن بیش از یک سال باشد و شخص فروشنده و همسر وی در آن زمان مالک خودروی دیگری نباشند، از مالیات معاف است.
- تسهیلات ویژه برای سرپرست خانوار: این افراد می‌توانند علاوه بر خودروی اصلی، مالک یک خودروی سواری دیگر نیز باشند و کماکان برای فروش یکی از آن‌ها از معافیت کامل از این قانون جدید مالیات برخوردار شوند.
- معافیت جایگزینی: پس از خرید یک خودروی جدید، فرد تا شش ماه فرصت دارد خودروی قبلی خود را (که واجد شرایط بوده) بدون پرداخت مالیات به فروش برساند.
3. بازارهای مالی (طلا، ارز و ارزهای دیجیتال)
قانون جدید مالیات برای این سه بازار که ماهیت کاملاً سرمایه‌ای دارند، یک رویکرد متفاوت و بسیار هوشمندانه اتخاذ کرده است. هدف قانون جدید مالیات در اینجا، نه صرفاً مالیات‌ستانی، بلکه هدایت نظام‌مند معاملات به سمت کانال‌های رسمی و شفاف است.
دارایی‌های مشمول در بازارهای مالی
بر اساس بندهای ۳، ۴ و ۵ ماده ۴۶ قانون جدید مالیات، “انواع طلا، نقره، پلاتین و مسکوکات آن‌ها و جواهرآلات”، “انواع ارز” و “انواع رمزدارایی و رمزارز” مشمول این قانون هستند.
سازوکار مالیاتی دوگانه (مبتنی بر تبصره ۵ ماده ۴۶)
نحوه برخورد مالیاتی با این دارایی‌ها به طرف معامله بستگی دارد:
- مسیر شفاف و رسمی (فروش به مراکز مجاز):
- اگر اشخاص غیرتجاری این دارایی‌ها را به “اشخاص تجاری مجاز” بفروشند، از مالیات بر عایدی سرمایه به طور کامل معاف می‌شوند.
- منظور از اشخاص تجاری مجاز، طلافروشی‌های دارای مجوز برای طلا، صرافی‌های مجاز بانک مرکزی برای ارز و صرافی‌های رمزارز ایرانی دارای مجوز برای ارزهای دیجیتال است.
- در این سناریو، معامله تحت شمول فصل “مالیات بر درآمد اتفاقی” قرار می‌گیرد. نکته بسیار مهم این است که این نوع مالیات خود دارای آستانه معافیت سالانه بسیار بالایی است (طبق ماده ۱۲۶، تا پنج برابر معافیت حقوق سالانه یا بیست میلیارد ریال، هرکدام بیشتر باشد). در عمل، این به معنای عدم پرداخت مالیات برای اکثریت قاطع شهروندانی است که در این بسترهای رسمی فعالیت می‌کنند.
- مسیر غیرشفاف و غیررسمی (فروش به اشخاص عادی):
- اگر این دارایی‌ها به سایر اشخاص (افراد عادی، دلالان غیررسمی، یا از طریق معاملات شخص به شخص) فروخته شوند، کل درآمد یا وجوه دریافتی حاصل از این انتقال، مشمول مالیات بر درآمد اتفاقی خواهد بود. این رویکرد، هزینه معاملات غیررسمی را به شدت افزایش داده و آن را غیربهینه می‌سازد.
معافیت ویژه در بازار رمزارزها
بر اساس بند ب-۳ ماده ۴۸ قانون جدید مالیات، معاوضه (Swap) یک نوع رمزارز با نوعی دیگر، در صورتی که برای آن صورتحساب الکترونیکی صادر شود، به عنوان فروش تلقی نشده و مشمول مالیات بر عایدی سرمایه نمی‌باشد. این بند، فعالیت معامله‌گران (تریدرها) در تبدیل دارایی ارزهای دیجیتال به یکدیگر را بدون ایجاد بار مالیاتی تسهیل می‌کند.
جمع بندی و خلاصه
قانون جدید مالیات، یک گام بلند و ضروری به سوی استقرار یک نظام مالیاتی مدرن، هوشمند و عادلانه است. این قانون با تفکیک دقیق میان سوداگری و سرمایه‌گذاری واقعی، تلاش می‌کند تا ضمن حمایت از نیازهای اساسی خانوارها، بازارهای مالی را به سمت شفافیت و فعالیت در چارچوب‌های قانونی هدایت کند. فلسفه اصلی این قانون جدید مالیات، حمایت از مصرف‌کننده و سرمایه‌گذار بلندمدت و دریافت مالیات از سوداگری کوتاه‌مدت است. قواعد کلیدی برای هر بازار به طور خلاصه به شرح زیر است:
🏠 املاک و مستغلات
- سود فروش اولین و تنها ملک مسکونی شما، به شرط نگهداری بیش از ۲ سال، کاملاً از مالیات معاف است.
🚗 خودرو
- سود فروش اولین و تنها خودروی سواری شما، به شرط نگهداری بیش از ۱ سال، کاملاً از مالیات معاف است.
🪙 طلا، ارز و رمزارز
- یک قانون کلیدی دارد: اگر به مراکز مجاز (صرافی، طلافروشی) بفروشید، از مالیات بر عایدی سرمایه معاف می‌شوید (و به دلیل سقف بالای معافیت درآمد اتفاقی، عملاً مالیاتی نمی‌دهید).
- اگر به اشخاص عادی (غیررسمی) بفروشید، سود شما مشمول مالیات می‌شود.
- نکته ویژه رمزارز: تبدیل (Swap) رمزارز به رمزارز دیگر، مالیات ندارد.
